Gà

Gà là phân loài Gallus gallus domesticus thuộc lớp Chim, được thuần hóa từ lâu và nuôi để lấy thịt, trứng, lông,... hoặc giải trí (chọi gà).

Gà thả sân của Marinus Adrianus Koekkoek

Trích dẫn

Tiếng Việt

• Thế kỷ 15, Nguyễn Trãi, Thu dạ khách cảm (II)

  雞虫自此了相爭

  Kê trùng tự thử liễu tương tranh.

  Gà và bọ từ đây thôi đừng tranh nhau làm gì.

• Thế kỷ 15, Lê Thánh Tông, Con gà

  Đầu đội văn quan cao mấy tấc,
  Chân giương vũ cựa nhọn mười phân.

• Thế kỷ 16, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Bạch Vân ca

  Chó mừng chúa, gà bày cục tác,
  Lợn ăn no thả rác nằm chơi.

• ~, thơ Nôm khuyết danh, Lục súc tranh công, Kê

  Này này! gà ngũ đức thẳm sâu:
  Nhân, dũng, tín, võ, văn, gồm đủ.

• 1741, Đặng Trần Côn, Chinh phụ ngâm - Đoàn Thị Điểm dịch

  񣌂嘵喔嘅霜𠄼𪔠
  槐拂披𢷀𩃳𦊚边

  Gà eo óc gáy sương năm trống,
  Hòe phất phơ rủ bóng bốn bên.

• Thế kỷ 18, Nguyễn Du, Truyện Kiều

  傳路渚𣴓𩯀絲
  𬷤陀嘅創𡗶皮孕東

  Chuyện trò chưa cạn tóc tơ,
  Gà đà gáy sáng, trời vừa dựng đông.

• Thế kỷ 18, Nguyễn Công Trứ, Cảnh xa nhà

  Đêm gà eo óc, trời chưa rạng
  Tình tự này ai biết hay chăng?

• Thế kỷ 18, Hồ Xuân Hương, Tự tình

  Tiếng gà văng vẳng gáy trên bom,
  Oán hận trông ra khắp mọi chòm.

• Thế kỷ 18, Lê Ngọc Hân, Ai tư vãn

  Đương theo bỗng tiếng gà sực tỉnh.
  Đau đớn thay ấy cảnh chiêm bao!

• 1801, Nguyễn Huy Lượng, Tụng Tây Hồ phú

  牐彷彿肦洞桃渉怒，亖曢鐗瑇寨漑嗚嗚。

  Nghe phảng phất ngỡ động đào mái nọ, mấy tiếng gà trong trại gáy o o

• Thế kỷ 19, Nguyễn Đình Chiểu, Lục Vân Tiên, I

  嫌爲馭唉群賖
  兎它路俸񣌂它𠰁散

  Hiềm vì ngựa hãy còn xa,
  Thỏ đà lộ bóng gà đà gáy tan.

• Thế kỷ 19, Nguyễn Huy Hổ, Mai đình mộng ký

  Ngàn đông khói lẫn lạc-hà;
  Giọt mưa cổ-thụ, tiếng gà cô-thôn.

• Thế kỷ 19, Bùi Hữu Nghĩa, Đi thuyền qua Thoại Sơn

  Gà gáy học đòi người dậy múa,
  Luống e năm tháng để sa đà.

• Thế kỷ 19, Nguyễn Khuyến, Bạn đến chơi nhà

  Ao sâu nước cả khôn chài cá,
  Vườn rộng rào thưa khó đuổi gà.

• ~, Học Lạc, Cặp gà

  Một trận quyết đền ơn tắm máng,
  Hai người chớ nại nhấm xương lông.

• ~, Hoàng Cao Khải, Tô-hiến-Thành

  Nhà yên, gà mái mai không giống gáy,
  Nước vững, anh con cánh lại giương.

• ~, Tú Xương, Năm mới chúc nhau

  Phen này ắt hẳn gà ăn bạc
  Đồng rụng đồng rơi lọ phải cầu ?

• 1907, Huỳnh Tịnh Của, Ca trù thể cách, 3

  Anh ỏi gà diềng hơi nhặt thúc;
  Bĩ làm ngựa khách vó lăm chăm.

• ~, Phan Bội Châu, Gà gáy sáng

  Mưa sấm âm thầm giữa buổi khuya,
  Chốc vang tiếng trống tẻ te te.

• 1918, Phạm Quang Sán, Nam ngạn chích cẩm, Mục 5 chữ

  Gà cùng chuồng đá lẫn,
  Ếch thấy hoa thì vồ.

• 1922, Tản Đà, Khối tình con, Quyển thứ hai, II.3.1

  Đức ông ăn mặn,
  Gà thiến đi tu,
  Nhởn-nhơ cô thõa lên chùa;

• 1926, Nguyễn Phan Lãng, Tiếng quốc kêu

  Trời đông rạng, sao mai đã mọc,
  Trông canh tàn, gà thúc gáy mau,

• 1930, Vân Đài, Đêm tàn

  Eo óc canh gà đã gáy mau
  Đêm tàn đất khách, nổi xưa sau

• 1931, Hồ Biểu Chánh, Con nhà giàu, Chương V

  Gà trống, gà mái, gà mẹ, gà con đều chạy vù lại mà bao chung quanh cô, gà cồ vừa lượm lúa vừa vè đạp mái, gà mẹ vừa lo ăn vừa túc túc kêu con.

• 1934, Khái Hưng, Nửa chừng xuân, Mẹ con

  Nếu ai có ngắm qua cái dáng điệu, cái lòng can đảm của con gà mái khi nó xòe hai cánh, quả quyết đưa ngược cái mỏ yếu ớt lên để chống với con quạ hay con diều hâu bay là xuống định bắt con nó, thì sẽ thấu hiểu lòng thương con của bà mẹ Việt Nam.

• 1934, Nhất Linh, Tháng ngày qua

  Trên giàn thiên lý, mấy chùm hoa sẽ đưa trước gió, một vài tiếng gà gáy xa xa.

• 1936, Phan Khôi, Chương Dân thi thoại

  Còn gà ban đêm đương ngủ, bỗng dưng vùng la một tiếng rồi gãy cánh mà chết, gọi là “gà cắt cánh”.

• 1938, Hàn Mặc Tử, Một miệng trăng

  Tiếng gà gáy rung trăng đầu hạ
  Tôi hoảng hồn lên, giận sững sờ.

• 1939, Ngô Tất Tố, Tắt đèn, XVII

  Tiếng gà te te lần lượt từ nhà nọ truyền đến nhà kia.

• 1940, Thâm Tâm, Mơ thuở thanh bình

  Bừng sáng, xuân bay tang tảng sương
  Canh gà heo hút nẻo giang thôn

• 1941, Nguyễn Bính, Lửa đò

  Lửa đò chong cái giăng hoa
  Mõ sông dục dục, canh gà te te.

• 1942, Nam Cao, Một đám cưới

  Có lẽ do một tiếng gáy cộc lốc của anh gà trụi trong chuồng gà nhà bên cạnh. Con gà đang ở thời kỳ tập gáy, tiếng gáy ngắn nhưng đã vang động lắm. ấy là một con gà có sức. Dần phác lại trong tưởng tượng cái hình dung lộc ngộc của nó, lấc cấc và vụng dại như một anh con trai mười sáu tuổi, đôi chân cao, cái cổ trần ngất nghểu, cái mào đỏ khè mới hơi nhu nhú, cái đuôi cụt ngủn. Anh chàng rất hay sang nhà nó tãi gio, tãi rác, khiến nó bực mình đã mấy lần toan vụt chết.

• 1943, Đông Hồ, Thanh minh

  Mái tranh nhè nhẹ vương tơ khói,
  Nâng động Cô Liêu vẳng tiếng gà.

• 1961, Nguyễn Huy Tưởng, Sống mãi với Thủ Đô, Chương 13

  Xào xạc như sợ hãi, tiếng gà, tiếng vịt nổi lên từ trong những lồng ngoài góc chợ.

• 1969, Hồ Chí Minh, Thơ chúc tết các đồng chí cán bộ đang công tác tại Pari

  Gà xuân túc tác rạng đông,
  Đưa tin thắng lợi cờ hồng bay cao.

Tục ngữ, thành ngữ

• Bán gà kiêng ngày gió, bán chó kiêng ngày mưa.
• Buôn trâu bạc đầy túi, buôn gà phân đầy mình!
• Bút sa gà chết.
• Cát kê, yên dụng ngưu đao.
• Cau hoa, gà giò
• Chó cậy nhà, gà cậy vườn.
• Chó ăn đá gà ăn sỏi
• Chớp đông nhay nháy, gà gáy thì mưa
• Chuồng gà hướng đông cái lông chẳng còn.
• Con chó huyền đề, con gà năm móng đem về mà nuôi.
• Cơm chín tới, cải vồng non, gái một con, gà mái ghẹ.
• Đống trấu nhà để gà người bươi.
• Ếch tháng ba, gà tháng bảy.
• Ếch tháng ba, gà tháng mười.
• Gà cồ ăn bẩn cối xay.
• Gà chết vì tiếng gáy
• Gà đẻ rồi gà tục tác,
• Gà ghét nhau một tiếng gáy.
• Gà lộn trái vải, cu con ra ràn.
• Gà mất mẹ.
• Gà ngủ muộn, trời mưa
  Gà ngủ sớm trời nắng.
• Gà ở một nhà, bôi mặt đá nhau.
• Gà què ăn quẩn cối xay
• Kê minh cẩu đạo.
• Khách tới nhà chẳng gà thì vịt.
• Làm phù thủy không lẽ thường gà.
• Lợn nhà gà chợ
• Lợn thả, gà nhốt.
• Lộn mề gà
• Mẹ gà con vịt chít chiu, mấy đời mẹ ghẻ nưng niu con chồng.
• Mèo mả gà đồng
• Một tiền gà ba tiền thóc.
• Ngắm gà khỏa thân
• Nhìn gà hoá cuốc
• Ninh vi kê khẩu, vô vi ngưu hậu.
• Tẩn kê tư thần.
• Tiền trao ra gà bắt lấy.
• Tội gà vạ vịt
• Vắng chủ nhà, gà bươi bếp.
• Vịt già gà tơ.
• Vịt rau, gà cúp chớ nuôi.

Ca dao

• Gió đưa cành trúc la đà
  Tiếng chuông Trấn Vũ, canh gà Thọ Xương
• ...Nắm xôi nuốt trẻ lên mười
  Con gà nậm rượu nuốt người lao đao
  Lươn nằm cho trúm bò vào
  Một đàn cào cào đuối bắt cá rô
  Thóc giống cắn chuột trong bồ
  Một trăm lá mạ đuổi vồ con trâu
  Chim chích cắn cổ diều hâu
  Gà con tha qua biết đầu mà tìm.
• Chim câu, gà gáy, vịt bầu
  Cả ba giống ấy có giầu mới nuôi.
• Gà đen chân trắng mẹ mắng cũng mua,
  Gà trắng chân chì mua chi giống ấy.
• Mua gà phải chọn giống gà;
  Gà ri tuy bé nhưng mà đẻ mau.
• ...Bốn cửa chạm bốn con gà,
  Đêm thì gà gáy, ngày ra bới vườn.
• Con gà cổ lại mổ bông kê,
  Ngựa nọ ăn cồn Mã, rồng về Cảnh Long...
• Gà nâu chân thấp mình to,
  Đẻ nhiều, trứng lớn con vừa khéo nuôi.
  Chả nên nuôi giống pha mùi,
  Đẻ không được mấy, con nuôi vụng về.
• Lao xao gà gáy rạng ngày,
  Vai vác cái cày, tay dắt con trâu.

Ca khúc

• Dân ca Cống Khao Ga fà té le (lời Việt Gà gáy của Huy Trân)

  Ga phà té le té le ma ì sua sua,
  Phà ne te lè té le ma ì sua sua,
  Ná só li đênh cồ li sơ lí ma ì sua sua,
  Đềnh cồ li sơ lí ma ì sua sua.

  Con gà gáy le té le sáng rồi ai ơi,
  Gà gáy té le té le sáng rồi ai ơi,
  Nắng sớm lên rồi, dậy đi mau hỡi sáng rồi ai ơi,
  Rừng và nương xanh sáng lên rồi ai ơi.

• ~, Nguyễn Dân, Tiếng gà quê

  Em lớn lên
  Bằng tiếng gà quê

Tiếng Anh

• ~1606, William Shakespeare, Hamlet, Hồi I, cảnh I:

  The Cocke that is the Trumpet to the day,
  Doth with his lofty and shrill-sounding Throate
  Awake the God of Day:

  ...tiếng gà gáy như tiếng kèn ban mai uy nghiêm lanh lảnh, đánh thức thần mặt trời trở dậy

Tục ngữ, thành ngữ

• a chicken in every pot

  Nghĩa đen: nồi nào cũng có gà

  Nghĩa bóng: đủ đầy, sung túc.

• chicken-and-egg situation

  Nghĩa đen: tình huống giữa gà và trứng

  Nghĩa bóng: hai vấn đề đồng thời xảy ra và không thể đoán định được tình huống nào gây ra tình huống còn lại.

• chicken feed

  Nghĩa đen: thức ăn gia cầm

  Nghĩa bóng: món tiền nhỏ, không đáng kể.

• chicken-livered

  Nghĩa đen: gan gà

  Nghĩa bóng: gan thỏ đế

• choke the chicken

  thủ dâm

• don't count your chickens before they're hatched

  Nghĩa đen: đừng có đếm gà trước khi trứng nở

  Tương đương: đếm cua trong lỗ.

• go to bed with the chickens

  Nghĩa đen: đi ngủ với gà

  Nghĩa bóng: đi ngủ sớm.

• like a chicken on a June bug

  Nghĩa đen: như gà trên bọ tháng Sáu

  Nghĩa bóng: bồn chồn, lo âu.

• mad as a wet hen

  Nghĩa đen: điên như con gà mái ướt nước

  Nghĩa bóng: tức giận, nổi cáu.

• no spring chicken

  Nghĩa đen: không còn gà tơ

  Nghĩa bóng: già rồi.

• play chicken

  Nghĩa đen: chơi gà

  Nghĩa bóng: thi gan.

• run around like a chicken with its head cut off

  Nghĩa đen: chạy quanh như gà cụt đầu

  Nghĩa bóng: cuống cuồng, lo lắng, rối rít.

• scarce as hen's teeth

  Nghĩa đen: hiếm có như răng của con gà

  Nghĩa bóng: gần như không bao giờ xảy ra.

• the chickens come home to roost

  Nghĩa đen: gà về nhà để gáy

  Tương đương: ác giả ác báo.

Tiếng Pháp

• 1678, Jean de La Fontaine, La Poule aux œufs d’or (Gà đẻ trứng vàng)

  Il la tua, l’ouvrit, & la trouva ſemblable
  A celle dont les œufs ne lui rapportoient rien,

  Trương Minh Ký dịch
  Nó đem làm thịt đi, mổ ra thấy cũng giống như gà thường vậy.

  Nguyễn Văn Vĩnh dịch
  Mổ phăng ra chắc cũng mau giàu,
  Ai ngờ có cóc chi đâu,
  Gà thường cũng vậy, khác nhau chút nào.

Ca khúc

• ~, Le coq est mort (Gà trống chết)

  Le coq est mort, le coq est mort.
  Il ne dira plus cocodi, cocoda.

  Dịch nghĩa:
  Gà trống chết, gà trống chết.
  Nó không gáy cocodi, cocoda nữa.

  Nguyễn Văn Huyên đặt lời Việt Đàn gà trong sân:
  Gà không biết gáy là con gà con.
  Gà mà gáy sáng là con gà cha.

Tiếng Hy Lạp

• ~, Kinh Thánh Tân Ước, Phúc âm Giăng 18:27

  πάλιν οὖν ἠρνήσατο ὁ Πέτρος, καὶ εὐθέως ἀλέκτωρ ἐφώνησεν. (Κατά Ιωάννην)

  Phi-e-rơ lại chối một lần nữa; tức thì gà gáy.

Tiếng Trung

• Thế kỷ 8, Đỗ Phủ, Đấu kê, (Nhượng Tống dịch)

  鬥雞初賜錦，
  舞馬既登床。

  Đấu kê sơ tứ cẩm,
  Vũ mã ký đăng sàng.

  Gấm phát cho gà chọi
  Sàn kê đợi ngựa thi

• 1279, Văn Thiên Tường, 正气歌 (Chính khí ca) - Trương Minh Ký dịch

  牛驥同一皁，鷄栖鳳凰食。

  ngưu ký đồng nhứt tạo; kê tế phụng hoàng thực;

  Ngựa trâu cầm nhôt một chuồng, gà ăn đậu chổ phụng hoàng vì ai;

• 1794, Hoàng Nham, 嶺南逸史 (Lĩnh Nam dật sử, Tiền biên, Hồi thứ I) - Nguyễn Hữu Tiến dịch

  岩下雞鳴春晝永，洞中風暖管弦清。

  Canh gà gáy nguyệt trời xuân vẳng,
  Dịp sáo dồn hoa ngọn gió thanh.

• 1920, Lỗ Tấn, 明天 (Ngày mai), Phan Khôi dịch

  雞也叫了；東方漸漸發白，窗縫裏透進了銀白色的曙光。

  Gà gáy, phương đông dần dần hửng sáng, khe cửa sổ dọi vào ánh sáng ban mai.

Xem thêm

• Mèo
• Bò sát
• Thú

Tham khảo

Nguồn dẫn

• Bùi Văn Vượng, Huy Linh (Sưu tầm, tuyển chọn) (2015), Tục ngữ, ca dao Việt Nam - Tuyển chọn, Nhà xuất bản Chính trị quốc giaQuản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả (liên kết)
• Nguyễn Thị Kiều Anh, Nguyễn Thị Bích Dung (Tuyển chọn) (2016), Tục ngữ - ca dao Việt Nam về lao động sản xuất, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia

Liên kết ngoài

• Bài viết bách khoa Gà tại Wikipedia